Մյունխենի կամերային նվագախմբի ու Բեռլինի RIAS երգչախմբի պատվերով և դիրիժոր Ալեքսանդր Լիբրայխի ջանքերով՝ 2011 թվականին ծնվեց ու աշխարհի տարբեր բեմերում հնչում է Տիգրան Մանսուրյանի Ռեքվիեմը: 2017-ի մարտին ECM ձայնագրման ընկերությունը թողարկեց ձայնասկավառակը: Վստահ ենք, որ բոլորովին նոր շնչառութուն է սկսվելու աշխարհի ու հայ երաժշտության երկխոսության մեջ: «Իրենց տվել եմ հնարավորություն, որ մեզ երգեն»,- ասում է Մաեստրոն:

«Երգում է  Լուսինեն, և շնչավորվում է դարավոր մի պատմություն, մի ամբողջ կյանք ու կենցաղ: Երբ երգում է Լուսինեն, ինձ այնպես է թվում, թե նրա թիկունքում անտես ու աներևույթ կանգնած է Կոմիտասը` հովանավորող ձեռքը դրած երգչուհու ուսին: Նրա երգը մեր երգարվեստի հրաշալի գյուտն է»,- գրել է Վահագն Դավթյանը: 

Այսպես է վերնագրված Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի հրատարակած տարեգրքի առաջին հատորը, որն ամփոփում է Հայաստանի և աշխարհի տարբեր երկրների մասնագետների նորագույն ուսումնասիրություններն այս թեմայով: Զրուցում ենք ժողովածուի պատասխանատու խմբագիր, երաժշտագետ Տաթևիկ Շախկուլյանի հետ: Թողարկման ընթացքում հնչում են Կոմիտասի, Խորեն Պալյանի, «Հիլիարդ» անսամբլի, «Հովեր» երգչախմբի, Լուսինե Գրիգորյանի և Վազգենյան դպրանոցի երգչախմբի կատարումները:

Այս դարբնոցն ապրում է շնորհալի սաների, նվիրյալ դասատուների ու հոգատար ծնողների շնորհիվ: Երևանի Ղազարոս Սարյանի անվան արվեստի դպրոցը ստեղծում է մեր երկրի համար օրինակելի մշակութային իրադարձություններ: Մարտի 28-ին այստեղ կայացավ Հայաստանի կոմպոզիտորների միության 85-ամյակին ընդառաջ կազմակերպված հոբելյանական համերգ, որը միաժամանակ նվիրված էր անվանի երաժշտագետ Արաքսի Սարյանի ծննդյան 80-ամյակին: Մեր հյուրն է դպրոցի  տնօրեն Սուսաննա Սուքիասյանը:

«Ոչ մի օր առանց երաժշտության, ոչ մի օր առանց հավերժ գեղեցիկի… Սովորեցնել փնտրել և հասկանալ այդ գեղեցիկը. սրանում էր նա դժվար աշխարհում գոյատևելու իմաստը տեսնում»: Հայ դաշնամուրային դպրոցի ականավոր ներկայացուցիչ Կետի Մալխասյանին նվիրված ակնարկի հիմքում Իրինա Զոլոտովայի «Կետի Մալխասյան» մենագրությունն է:

2017 թվականի մարտի 24-ին Արարատյան հայրապետական թեմի երիտասարդաց միությունների «Նշխարք» անսամբլի համերգային երեկոն է: Ծրագրում հայ ժամանակակից կոմպոզիտորներ Երվանդ Երկանյանի, Դավիթ Հալաջյանի, Սվետլանա Ալեքսանյանի խմբերգերն են: Մեր զրույցի հյուրն է անսամբլի գեղարվեստական ղեկավար Հեղինե Օհանյանը:

Այսպես է բնորոշել Անուշավան Տեր-Ղևոնդյանին երաժշտագետ Եվգենիա Գիլինան: Մեծանուն երաժիշտը հաջողությամբ զուգակցել է կոմպոզիտորի, երաժշտական, հասարակական գործչի, մանկավարժի, երաժշտագետ-քննադատի ու դիրիժորի գործունեությունը: Նա չորս տարի ղեկավարել է Երևանի կոնսերվատորիան. այդ ընթացքում իր գործունեությունը սկսեց օպերային ստուդիան։ Նրա մասնակցությամբ հիմնադրվել է երաժշտական հրատարակչությունը... Այս տարի լրանում է Անուշավան Տեր-Ղևոնդյանի ծննդյան 130-ամյակը:

Հայ կոմպոզիտորական արվեստի 8-րդ փառատոնի եզրափակիչ համերգին Հայաստանի պետական երիտասարդական նվագախումբը պրեմիերա էր պատրաստել. հնչեց Էդուարդ Հայրապետյանի Դաշնամուրային կոնցերտը: Երեկոյի մենակատար և առաջին կատարող Նարե Արղամանյանի հետ զրուցում ենք այդ ստեղծագործության մասին:

Հայկ Դավթյան՝ օպերային ու սիմֆոնիկ դիրիժոր, ով ֆրանսիական կազմով, հայկական անունով ստեղծած «Նաիրի» անսամբլի երկացանկում կարևորում է իր երկրի լավագույն դրսևորումը՝ հայ երաժշտությունը: Ջութակահար, ով արժանացել է «գրան պրի» մրցանակի: Ուսուցիչ, ում դասարանում փայլուն ջութակահարներ են ծնվում: Տատյանա Հայրապետյան, Էդվարդ Թադևոսյան, Լեոնիդ Կոգան, Իգոր Բեզրոդնիյ՝ նրանք են մեր ջութակահար հյուրի գլխավոր ուսուցիչները: Յուրի Դավթյան՝ նա է մեր դիրիժոր հյուրի գլխավոր ուսուցիչը:

Պարզվում է՝ խորհրդային տարիներին երեք անգամ փորձ է արվել Հայաստանում հիմնել երաժշտական ամսագիր: Այդպիսի պարբերական ծնվեց միայն անկախության տարիներին: Ո՞վ է ամսագրի պահապան հրեշտակը, ո՞վ է առաջին բաժնետերը, ի՞նչ նվեր է ստացել անվանի երաժշտագետից... Մեր հյուրն է «Երաժշտական Հայաստան» ամսագրի հիմնադիր, գլխավոր խմբագիր Գոհար Շագոյանը:

«Հայաստանի փոքրիկ երգիչներ» երգչախմբի 6 անդամների կատարմամբ մի քանի վայրկյան տևած հեռուստաբացիկը բավական էր, որ Հիրոշի Նագանոն հասներ մեր երկիր: «Հայաստանը դրախտավայր է, ուր պետք է այցելել... Այստեղ մարդ հասկանում է՝ ինչի համար է ապրում»,— խոստովանում է  «JVC Kenwood Victor Entertainment Corporation» կազմակերպության պրոդյուսերը: Հայաստանի նորագույն պատմության մեջ առաջին անգամ ձայնասկավառակի թողարկման ծավալուն համագործակցություն է սկսվել:

• Հյուրեր՝ Հիրոշի Նագանո, Տիգրան Հեքեքյան, Լիլիթ Խանսուլյան

Կոմպոզիտոր Մարտին Ուլիխանյանը պարկեշտ ու եռանդուն երաժշտի իր ճանապարհն այնպես է անցնում, որ ընդունակ է կառուցելու հայ երաժշտական արվեստի համար անհրաժեշտ նոր արահետ: Նա ամբարել է կոմպոզիտորական, կատարողական ու մանկավարժական լուրջ պաշար, ինչն արտահայտվում է նրա բազմակողմանի գործունեության մեջ:

Աիդա, Վիոլետա, Լեոնորա, Նորմա, Տոսկա. անհնար է երևակայել որևէ օպերային խաղացանկ առանց այս դրամատիկ կերպարների: Մարինե Դեինյան. դժվար է պատկերացնել հայ ժամանակակից օպերային բեմը առանց այս սոպրանոյի:  Լիլյա Քարամյանի և Սվետլանա Կոլոսարյանի դասարանն ավարտած և Օհան Դուրյանի ղեկավարությամբ առաջին ներկայացմանը բեմ բարձրացած երգչուհու անցած ուղու կարևոր մասն են նաև մրցույթները, միջազգային հյուրախաղերը և մանկավարժական գործունեությունը:

Ռաֆայել Մանգասարյանը ղեկավարում էր Խորհրդային Միության լավագույն նվագախմբերից մեկը՝ Հայաստանի հեռուստատեսության և ռադիոյի սիմֆոնիկ նվագախումբը: Նրա դիրիժորական գործունեության գլխավոր նպատակը Համամիութենական ռադիոյի և հայրենական ռադիոյի ֆոնդերում հայկական երաժշտության հարուստ ձայնադարան ունենալն էր... Ռաֆայել Մանգասարյանի 90-ամյակին նվիրված ակնարկում անվանի երաժշտի կյանքի առանձին դրվագներն են ու դիրիժորական պատվիրանները:

Նրանք եթերային մարդիկ էին՝ ուղիղ և փոխաբերական իմաստներով: Էդուարդ Կարապետյանը Հայաստանում հնչյունային ռեժիսուրայի հիմնադիրն ու Խորհրդային Միության՝ այդ ոլորտի չորս լավագույն մասնագետներից մեկն էր: Նրա կյանքի ընկեր՝ ռադիոռեժիսոր և հաղորդավար Կիմա Դավթյանի ձայնն ու գործը նույնպես մաս են կազմում հայկական եթերի պատմության: Այս ակնարկը նրանց միության ևս մեկ նվիրում է:

1940 թվականին Մոսկվայում Հայկական տասնօրյակին մեծ հաջողությամբ ներկայացվեց Արամ Խաչատրյանի «Երջանկություն» բալետը: Հեղինակը ոգևորության այնպիսի աստիճանին էր, որ մնում էր թղթին հանձնել դուրս ժայթքող երաժշտական հնչյունները: Ցնծությունն ավելի էր ուժգնանում զավակի ծննդի սպասումից: «Ինչ երջանիկ եք. գրեցիք կոնցերտը, և Ձեր տղան ծնվեց»,–  հիշում է Արամ Խաչատրյանը երաժիշտներից մեկի շնորհավորանքը:

Հայաստանում առաջին անգամ հնչեց Ջոակինո Ռոսինիի «Մոխրոտը» օպերան: Այդ օրը Ալեքսանդր Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնում հեքիաթը ներկայացրին թատրոնի երիտասարդ մեներգիչները, երգչախումբը, նվագախումբը և բեմադրող դիրիժոր Զավեն Վարդանյանը: «Այսօր մեծերն էլ հեքիաթի կարիք ունեն: Հեքիաթը մեզ հույս է տալիս»,- ասում է մեր հյուրը՝ Զավեն Վարդանյանը: Զրույցի ընթացքում հնչում են հատվածներ օպերայից՝ Բոլոնիայի «Կոմունալե» թատրոնի և մեներգիչների կատարմամբ:

«Արտ Սինեման» ստեղծվել է 2010-ին: Այն աշխարհում միակ անսամբլն է, որի նվագացանկը կազմում է միայն կինոերաժշտությունը: Երաժիշտները ոչ թե պարզապես նվագում են այդ ծրագիրը, այլ սեփական փոխադրմամբ, մշակմամբ ու մեկնաբանմամբ նոր բարձր ավանդույթ են ստեղծում ժամանակակից կատարողական արվեստում:

Անսամբլի կազմում են Աշոտ Խոյեցյանը՝ 1-ին ջութակ, Հայկ Վարդանյանը՝ 2-րդ ջութակ, Լևոն Առաքելյանը՝ թավջութակ, Կարեն Սարաֆյանը՝ դաշնամուր:

• Մեր հյուրերը «Արտ Սինեմայի» ջութակահարներն են:

Երգչուհի, մանկավարժ Շաքե Մակարյանը հետաքրքիր կյանք է ապրել. ծնվել ու գործունեություն է ծավալել Պարսկաստանում, սովորել է Իտալիայում: Վերջին տարիներին նրա կյանքի տևական ժամանակը կապված է Հայաստանի հետ: Նա մեզ փոխանցում է իրանահայերի մշակութային կյանքի առանձին դրվագներ: Հաղորդման առիթը մեր հյուրի մոր՝ Արաքս Մակարյանի «Մոխրացած հուշեր» գիրքն է, որն օգնում է անդրադառնալ անգամ արդեն մոռացված դեպքերին ու ապրումներին: «Մեր ամենամեծ իղձն է եղել, որ գանք հայրենիք, որ մեր աչքով տեսնենք այն, ինչ մեր մեծերը միշտ ասել են»,- խոստովանում է հարգարժան հյուրը:

Պետրոս Շուժունյանը ապրում է Հայաստանից հեռու: Փոխարենը նրա ստեղծագործական երևակայությունն անվերջ սնվում է հայրենիքի մշակույթով, հատկապես հայ հոգևոր երաժշտությամբ: «Հոգևորը ճանաչելու հիանալի զգացումը սկսվել է դեռ վաղ հասակից, երբ երգում էի եկեղեցում»,- խոստովանում է կանադաբնակ կոմպոզիտորը: Նրա շնորհիվ Մոնրեալը դրվեց Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված իրադարձությունների քարտեզի վրա:

«Պահպանել ազգային ինքնությունը» կարգախոսով «Մշակութային վերածնունդ» հիմնադրամի  առաջին ծրագիրը գիտական ու ստեղծագործական ուժերի միավորումը բարձրաձայնելու անհրաժեշտ օրինակ է: «Պետք էր ստեղծել ինտերնետային մեծ հանրագիտարան, որ ցանկացած մարդ կարողանա տեսնել, լսել, կարդալ այն, ինչը թաքնված է մեր պահոցներում»,- ընդգծում է մեր հյուրը՝ «Հայկական ազգային երաժշտական գանձարան» ծրագրի երաժշտական խմբագիր, երաժշտագետ Լիլիթ Հարությունյանը:

Նա երեք փառատոնների հիմնադիր և գործադիր տնօրենն է և իր ամբողջ ուժերն ու գիտելիքները ներդնում է հայրենիքի մշակույթին օգնելու գործում: Լոնդոնաբնակ Հասմիկ Մովսիսյանը երբեք իրեն Հայաստանից հեռու չի զգում, իսկ «Music of Armenia»-ն ծնունդից հետո անընդհատ Հայաստանում է:

Ֆրանսաբնակ մեներգիչ, դիրիժոր, մանկավարժ Սուրեն Շահիջանյանի երևանյան յուրաքանչյուր ելույթ կատարողական բարձր արվեստի հետ հանդիպելու հրճվանք է: Այդպիսին է նաև նրա խոսքը՝ իմաստուն և խոր՝ ճիշտ այնպես, ինչպես բաս ձայնն է: Մեր հյուրը խոստովանում է, որ նա չէր կարող բարիտոն կամ տենոր լինել: 

«Հարությունյան» փողային-դաշնամուրային կվարտետը ստեղծվել է 2015 թվականին: Նրա կատարմամբ օպերային, բալետային ու սիմֆոնիկ ստեղծագործությունները հնչում են գործիքային հազվադեպ համադրությամբ՝ ֆլեյտայի, կլարնետի, ֆագոտի և դաշնամուրի մասնակցությամբ: Մեր զրույցը համերգների, հյուրախաղերի և նոր ձայնասկավառակի մասին է:

• Հյուրեր՝ Գևորգ Ավետիսյան, Դավիթ Գյուլամիրյան, Նիկոլայ Պողոսյան, Լիլիթ Զաքարյան