Հայկազեան ուղղագրութեան վերականգնումը մեր սերնդի հրամայականն է

Յաճախ է պատահում, որ մարդկային վէճերի եւ հակա¬ռա¬կու-թիւնների արտաքին թեման կապ չունի հակասութեան ներ¬քին բովանդակութեան հետ, եւ հազուադէպ է պատահում, որ խնդրի էութեանն անհաղորդ տրամախօսները անկեղծանան եւ խո¬նարհուեն ճշմարտութեան առջեւ: Սակայն բարոյապէս մաքուր հասարակութիւնը միշտ պէտք է ունենայ յստակ սահմաններ, որոն¬ցից անդին մարդիկ պէտք է սթափուեն եւ զերծ մնան «արհեստավարժ» վէճեր ծաւալելու կամ սեփական կարծիքները բացարձակացնելու գայթակղութիւնից: Մենք պէտք է գիտակցենք, որ խորհրդային անցեալի նկատմամբ կարօտախտը կամ նոյն այդ անցեալի ժառան¬գութիւնից ազատուելու նախանձախնդրութիւնը կարող են բախուել սրբազան ասպարէզներում, ուր ոտք դնելիս պէտք են մեծագոյն զգու¬շութիւն եւ ակնածանք: Այսպիսի մի խնդրի են այսօր վերածուել հա¬յե¬րէնի ուղղագրութեան քննարկումները: Եւ թէպէտ մենք չունենք այս խնդրի հասարակական պահակներ, պարզւում է, որ բազմաթիւ մարդիկ «մասնագիտական» համոզուածութեամբ ստանձնել են այս պաշտօնը եւ փորձում են պաշտպանել մեզ հայկազեան ուղ¬ղա¬գրութեան զանազան «անյարմարութիւններից»: Նրանց ընդ¬դի¬մախօսներն էլ չեն կարողանում պատշաճ կերպով ցոյց տալ, որ խնդիրը շատ աւելի լուրջ է եւ վեր է յարմարաւէտութիւնների եւ պայ¬մանաւորուածութիւնների հարթութիւնից:
Ուղղագրութեան խնդիրը նախեւառաջ հոգեւոր արժէ¬հա¬մա¬կար-գա¬յին հարց է եւ ըստ էութեան կապուած է ազգի աշ¬խարհ¬ըն¬կալ¬ման, լեզուամտածողութեան, պատկերաձայնային վե¬րար¬տա¬դրու¬թեան կարեւորագոյն կարողութիւնների հետ: Այս ամէնը, գալով մեր ծագումնաբանական ակունքներից, բիւրեղացել է դարերի ըն¬թաց¬քում եւ դարձել խօսք ու գիր, որոնք մեր ժառանգութիւնն ու հարստու¬թիւնն են, մեզ իրար հետ կապող եւ ժողովուրդ դարձ¬նող զօրութիւնը, մեր ինքնութեան թանձրացումը: Սա այն տեղն է, ուր ոչ թէ պէտք է մէկս միւսին զարմացնենք կամ մեր աղաղակներով հասարակութեան ուն¬կը պատռենք, այլ պէտք է լռութեամբ խոնարհուենք եւ ամէն տե¬սակ կեղծաւորութիւն մի կողմ դնենք (իսկ մենք երբեմն շատ ենք կեղ¬ծաւո-րում): Այստեղ լեզուաբանը ոչ մի առաւելութիւն չունի երաժշտի կամ քաղաքագէտի նկատմամբ, որովհետեւ ուղղագրութիւնը կամ գրագիտութիւնը մասնագիտութիւններ չեն, այլ ազգային ինք¬նա¬գի-տակցութեան դրսեւորումներ, ուր աղաւաղումները ծայրաս¬տի¬ճան վտանգաւոր են:
Եթէ մէկն ասի մեզ այսօր, որ ինչ-ինչ յարմարութեան կամ օգ¬տա-կարութեան սկզբունքներից ելնելով պէտք է փոխել հա¬յե¬րէնի այբուբենը, ապա ոչ միայն կը մերժենք այդպիսի մօ¬տե¬ցու¬մը, այլեւ կը պախարակենք ու կը դատապարտենք այդ առա¬ջար¬կութեան հեղինակին: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ տառերը սրբա¬զան նշանակներ են, եւ դրանց գրելաձեւը պատահական չէ, այլ սերտօրէն կապուած է մեր ներքին հոգեկերտուածքի եւ աշ¬խարհ¬ընկալման առանձնայատկութիւնների հետ: Տառերի աղաւա¬ղումը կը յանգեցնի ազգային ինքնագիտակցութեան եւ հոգեբանութեան աղաւաղման: Եթէ այսքան կարեւոր է տառերի գրելաձեւը, ապա ինչո՞ւ նոյնքան կարեւոր չէ բառերի գրելաձեւը: Կարեւո՛ր է եւ` ո՛չ պակաս կարեւոր: Այդ տառերը մեզ տրուած են իրար հետ հա¬մա¬դրելու եւ բառեր գրելու համար, եւ այդ գրելաձեւի մէջ կայ լեզուա¬մտածելակերպային եւ հնչիւնապատկերային ներ¬դաշ¬նա¬կու¬թիւն: Բառի մէջ է իմաստաւորւում տառը, եւ բառն է լեզուի նուա¬զագոյն գաղափարական արտայայտիչը: Հետեւաբար, ինչ¬պէս տառերը, այնպէս էլ բառերը սրբազան նշանակներ են եւ հո¬գեւոր-ազգային ինքնագիտակցութեան հիմնարար բաղադրիչ-ներ: Եթէ այսօր մենք ունենք մեր ինքնութեան, հոգեւոր արժէքների, պատ¬մական յիշողութեան, լեզուամտածողութեան վնասուածքներ եւ աղճատումներ, ապա դրանք միանշանակ կերպով աղերսուած են բառերի գրելաձեւի աղաւաղման հետ: Բառերը իրենց մէջ ունեն հո¬գե-ղէն լիցքեր, եւ գրաւոր խօսքն է պատմական ժառանգութեան եւ յի-շողութեան փոխանցման հիմնական գործիքը: Եթէ մենք բառերը գրում ենք այնպէս, ինչպէս գրել են սբ Մեսրոպ Մաշտոցը, սբ Սահակ Պարթեւը, սբ Մովսէս Խորենացին, սբ Յովհաննէս Օձնեցին, սբ Ներ¬սէս Շնորհալին, սբ Գրիգոր Տաթեւացին եւ վերջապէս Խաչատուր Աբովեանը, Յովհաննէս Թումանեանը, Վահան Տէրեանը, ապա մենք կեն-դանի-գոյաբանական կապ ունենք այդ անձերի եւ նրանց շնորհիւ մեզ փոխանցուած ժառանգութեան հետ:
Բառը մտքի հագուստն է, եւ ինչպէս գրում ենք, այնպէս էլ մտա¬ծում ենք: Երբ մտքի արդիւնքն արտայայտւում է խորթ նշա¬նակ¬ներով կամ գրելաձեւով, խախտւում է միտք-բառ փոխ¬յա¬րա¬բե¬րութեան ներդաշնակութիւնը, որը տանում է մտա¬ծե¬լա¬կեր¬պա¬յին կաշկանդումների: Այսօր մենք շատ ենք բողոքում մեր լեզուի զգա-ցողութեան ցածր վիճակից եւ հայերէնի գործածութեան ան¬մխի¬թար մակարդակից: Ասում ենք, թէ ինչպէ՞ս է, որ անցեալ դա¬րա¬սկզբին այդպիսի հզօր գրողների փաղանգ ենք ունեցել, իսկ այ¬սօր կանգնած ենք այս կոտրած տաշտակի առջեւ: Գլխաւոր պատ¬ճառ¬ներից մէկն այն է, որ անցեալ դարասկզբին հայերէն են սո¬վո¬րել Մաշտոցով, Եղիշէով, Մանդակունիով, այսինքն` հայոց լեզուի հիմնադիրներով, գրաբարը եղել է հայերէնի ուսուցման հիմ¬քը, եւ անցեալի հետ հաղորդակցութեան ուղղագրական պատ¬նէշ¬ներ չեն եղել: Իսկ այսօր մեր հանրակրթական համակարգում ո՛չ գրաբարը կայ, ո՛չ էլ մեր ոսկեղէն լեզուի ուղղագրութիւնը: Եւ ունենք այն, ինչ ունենք: Միգուցէ շատերին զարմանալի թուայ, որ եւրոպական մի շարք երկրների, օրինակ` Աւստրիայի, հան¬րա¬կրթական համակարգում պահպանուած է լատիներէնի եւ յու¬նա¬րէնի ուսուցումը: Ժամանակակից գերմաներէնը շատ աւելի հեռու է լատիներէնից եւ յունարէնից, քան հայերէնը` գրաբարից: Բայց մար¬դիկ հասկանում են, որ այդ երկու դասական լեզուները եւրո¬պա¬կան քաղաքակրթութեան եւ սեփական լեզուի հիմքն են: Իսկ մենք շա¬րու¬նակ վախենում ենք, որ յանկարծ մի երկու կանոն եւ մի երկու բառ աւել չսովորենք: Խօսքն իսկապէս մի քանի կանոնի եւ մի քանի բառի մասին է, եւ այդ ամէնը կարելի է զետեղել մէկ թերթի վրայ: Պատկերացրէք, թէ ինչպիսի ծաւալի մասին է խօսքը: Ուրիշ լեզու-ներ սովորելու համար հազարաւոր բառերի գրելաձեւ ենք անգիր անում (օ¬րինակ` անգլերէնի պարագայում) եւ չենք բողո¬քում: Ընդամէնը մէկ թերթի մասին է խօսքը, եւ այսքան աղմուկ ենք հա¬նել:
Մի փոքր խորհրդածենք Մեսրոպ Մաշտոցի գործի էութեան մա-սին: Մեսրոպ Մաշտոցը հնչիւնային այբուբեն չի ստեղծել: Հնչիւնային նշանագրեր ստեղծելն այնքան էլ մեծ առաքինութիւն չէ: Այդպիսի այ-բուբեններ յօրինուել են ամենատարբեր լեզուների համար, սակայն կի-րառական չեն դարձել: Հնչիւնանշաններով բառեր չեն գրւում, որով-հետեւ գրաւոր լեզուն ունի իր օրինաչափութիւնները: Տառերը ոչ միայն իրար հետ ճիշտ պէտք է համադրուեն եւ արտացոլեն լեզուի հնչիւնային համակարգը, այլեւ ճիշտ վերարտադրեն երկբարբառ¬ներն ու եռաբարբառները: Այլ կերպ ասած` բառերն իրենք են պահան¬ջում այս կամ այն տառի գոյութիւնը: Շատ խոր պէտք է ճանաչես լե¬զուն, նրա խօսքի շունչն ու էութիւնը, որպէսզի գտնես այդ լե¬զուն վե¬րարտադրող տառերը: Այդ պատճառով է շարականագիրն ասում. «Որք զարդարեցին տնօրինաբար զիմաստս Անեղին, հաստատելով յերկրի զգիրս կենդանի…»: Այդ նշանագրերը իսկապէս եղել են կեն¬դանի գրեր եւ կենդանի կերպով մարմնաւորել են հայոց խօս¬քը: Սուրբ Մեսրոպի, Սահակի եւ նրանց աշակերտների մեծագոյն գոր¬ծը եղել է գրաւոր լեզուի ստեղծումը, լեզու, որի ողջ հզօրու¬թիւնը ար¬տայայտուեց ոչ միայն սեփականը ցոյց տալու կարողութեամբ, այլեւ համամարդկայինը իւրացնելու աննախադէպ ճկունութեամբ: Եւ իրաւամբ մենք նրանց կոչում ենք սուրբ Թարգմանիչներ: Նրանք թարգմանեցին «զիմաստս Անեղին», այսինքն` երկնային ճշմարտութիւնների թարգման դարձան հողեղէններիս համար, նրանք թարգմանեցին համամարդկային բարձր արժէքները, եւ մենք շատ արագ կանգնեցինք մշակութապէս հզօր ազգերի կողքին, նրանք նոյ¬նիսկ թարգմանեցին մերն իսկ մեզ համար, եւ մենք ստացանք մեր ինքնութեան ու ազգային ներուժի բացայայտման գլխաւոր զօ¬րու¬թիւնը` մեր գրաւոր խօսքը:
Սուրբ Թարգմանիչների այս հզօր գործի ժառանգորդները ինչ¬պէ՞ս կարող են իրենց լեզուամտածողութեան մակարդակը իջեց¬նել հնչիւնագրական պարզունակութեան աստիճանի: Թէպէտ սա էլ մինչեւ վերջ չյաջողուեց որոշ բաղաձայնների յետագայ «վատ վարքագծի» պատճառով: Նորից կան բառեր, որ գրւում են մի կերպ, իսկ հնչում այլ կերպ: Ի՞նչ է, նորի՞ց խորանանք հնչիւ¬նա¬գրու¬թեան մէջ, որ յանկարծ մեր երեխաները չդժուարանա՞ն: Այն ժա¬մա¬նակ սա համայնավարական գաղափարախօսութեան կողմից պար¬տադրուեց մշակութային միօրինակութիւն հաստատելու եւ ազգերի հաղորդակցութիւնը դիւրացնելու կեղծ մտահոգութեամբ: Լաւ է` չհասցրին այբուբենը փոխել: Այսօր է՛լ աւելի մեծ վտանգներ կան: Մենք ապրում ենք համընդհանրացուող աշխարհում, ուր ամէն ինչ կապուած է համակարգչի եւ նրա վրայ որոշակի գործողութիւններ կատարելու արագութեան հետ: Հնչում են կարծիքներ, թէ իբրեւ մեր տառերը շատ են եւ անգլիատառ ստեղնաշարը անյարմար է հայերէն գործածողի համար: Սա լուրջ մարտահրաւէր է: Եթէ մենք շարժուենք նոյն յարմարուողական մտայնութեամբ եւ մեր երեխաների մէջ ներդնենք սեփականը չյարգելու եւ «աւելորդ» գիտելիքներից զերծ մնալու հոգեբանութիւնը, ապա համայնավարների չհասցրածը կարող է իրագործուել մեր իսկ ձեռքով:
Եթէ այսօր այսքան խօսւում է մեր ազգային նշանակների վե-րա¬կանգնման մասին, եթէ մենք իսկապէս հասկանում ենք, որ մեր ինքնութիւնը նախ եւ առաջ արտայայտւում է մեր հոգեւոր-ազ¬գային նշանական համակարգով, ապա ժամ առաջ պէտք է վե¬րա¬կանգ¬նել հայկազեան լեզուի ուղղագրութեան կանոնները: Սա պա¬կաս կարեւոր չէ, քան զինանշանի եւ օրհներգի խնդիրը: Եւ որպէս յա¬ջորդ տրամաբանական քայլ պէտք է լրջօրէն մտածել դպրոցնե¬րում գրաբար դասաւանդելու մասին: Եւ վերջապէս, լեզուն պէտք է ճանաչել իր պատմութեան եւ ճիւղերի հարստութեան մէջ: Գրաբարը, միջին հայերէնը, արեւմտահայերէնը, արեւելահայերէնը տարբեր լեզուներ չեն, այլ մէկ միասնական լեզու՝ իր զարգացման փուլե¬րով եւ ճիւղերով: Այդ միասնական լեզուն ունի իր մէկ միասնա¬կան դասական հայկազեան ուղղագրութիւնը:
«Գանձասար» աստուածաբանական կենտրոնի կողմից այս ան¬կախութեան տարիների ընթացքում հրատարակուել է աւելի քան կէս միլիոն տպաքանակով գիրք, բոլորը` դասական ուղղագրութեամբ: Եր¬բեք որեւէ մէկը չի բողոքել ուղղագրութիւնից, ընդհակառակը` մար-դիկ վկայում են, որ այդ ուղղագրութեան մէջ հոգեղէն շունչ կայ: Իսկ բազմաթիւ մարդիկ, որոնց սովորեցրել ենք դասական ուղ¬ղա-գրութեամբ գրել, խոստովանում են, որ իրենք այլեւս չեն կարող վե-րադառնալ սովետական ուղղագրութեանը, որովհետեւ զգում են, որ դասականն է մեր ճշմարիտ ուղղագրութիւնը, եւ դրա մէջ խորք կայ, հոգի կայ: Հաւատացէ՛ք, որ դասական ուղղագրութեան անց¬նե¬լը մի երկարատեւ եւ ցաւատանջ գործընթաց չէ, այլ գրագէտ մար¬դու դէպքում ընդամէնը տեւում է մէկից երկու շաբաթ եւ մեծագոյն բաւականութիւն պատճառում սովորողին: Չէ՞ որ նրանք սկսում են գրել այնպէս, ինչպէս աւանդել է մեզ Մեծն Մեսրոպ Մաշտոցը:
Ես առաջարկում եմ, որ իրար հետ վիճելու փոխարէն մարդիկ մի փոքր ճիգ գործադրեն եւ փորձեն գրել դասական ուղղագրութեամբ, ե՛ւ դասական ուղղագրութեան նախանձայոյզ ջատագովները (որով¬հե-տեւ նրանց մեծ մասը այդ ուղղագրութեամբ գրել չգիտի), ե՛ւ դրա դէմ խռովայոյզ պայքարողները (որովհետեւ սա միայն կը հարստացնի նրանց): Իսկ ժողովրդի անգրագիտութեան մասին ոչ թէ պէտք է տեսականօրէն մտահոգութիւններ արտայայտել, այլ ան-գրագիտութեան յաղթահարումը սկսել մեր իսկ անձերից: Ես չեմ կարծում, թէ որեւէ մէկը, որ դասական ուղղագրութիւն չգիտի, գրա¬բար չգիտի եւ հետեւաբար հաղորդ չէ իր լեզուի ակունքներին, կարող է իրեն գրագէտ հայ մարդ համարել: Իսկ մեր ժողովրդի գրա¬գի¬տութեան մակարդակը գնալով ընկնում է: Եւ պատճառներից մէկն այն է, որ մենք մեր երեխաներին զրկում ենք սեփական լեզուի ակունքներին հաղորդ լինելու եւ սեփական լեզուն իր պատմական զարգացման մէջ ճանաչելու հնարաւորութիւնից: Իսկ արդեօ՞ք մենք դրա իրաւունքն ունենք: Սխալը չգիտակցելն աւելի մեծ մեղք է, քան սխալը գործելը: Եւ եթէ ոչ մեզ, գոնէ մեր գալիք սերունդների համար մենք պարտաւոր ենք ընդունել որոշ ճշմարտութիւններ:

• Տ. Մեսրոպ քհն. Արամեան