Սբ Գրիգոր Նարեկացի` աղօթքի հանճարը

  Ապրիլի 12-ին` Հռոմի Սբ Պետրոսի տաճարում Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նուիրուած պատարագի ընթացքում, Ֆրանցիսկոս պապը սբ Գրիգոր Նարեկացուն հռչակեց Կաթողիկէ Եկեղեցու տիեզերական վարդապետ կամ ուսուցիչ: Նահատակութեան եւ սրբութեան այսպիսի աղերսումը պատահական չէր: Հայերը նահատակ ժողովուրդ են եւ շատ թանկ գին են վճարել յանուն սրբութեան եւ ճշմարտութեան: Եւ ահա մահուանը մարտիրոսութեան հոգով  յաղթած եւ ցեղասպանութեան մոխիրներից յարութիւն առած ժողովուրդը մարդկութեանն է նուիրում իր ամենամեծ սուրբերից մէկին:
Իրադարձութիւնը պատմական էր. Նարեկացու սրբութիւնը, բարեխօսութիւնը եւ ժառանգութիւնը դարձան հոգեւոր կրթութեան եւ կեանքի վերափոխման աղբիւր կաթոլիկ աշխարհի համար: Սրանով ոչ թէ պատիւ ընծայուեց Նարեկացուն, ով պատւուած է Աստծուց եւ մարդկանց պատուի կարիքը չունի, այլ Նարեկացու տիեզերական սրբութիւնը շատերի համար դարձաւ կենդանի իրականութիւն եւ ուսուցում, օրհնութեան ու լուսաւորութեան աղբիւր: Մարդկութիւնը մեծ հնարաւորութիւն ստացաւ սովորելու հազարամեայ սուրբից եւ առաջնորդուելու նրա գրուածքներով:

  Սբ Գրիգոր Նարեկացուց մեզ հասած գրաւոր ժառանգութեան մէջ առանձնայատուկ տեղ է գրաւում նրա «Մատեանը», որը գրուել է մօտ 1000 թ.-ին եւ ապրել մօտ հազար տարի՝ դառնալով հայ ժողովրդի հոգեկեցութեան եւ ինքնութեան կարեւորագոյն արտայայտութիւններից մէկը: Գիրքը գրուել է, ինչպէս մեզ ծանուցում է ներածականյիշատակարանը, բազմաթիւ եղբայրների, անապատականների, ճգնաւորների խնդրանքով կամ պատուէրով: Այս առումով «Մատեանը» բիւրեղացումն է ճգնաւորական-հայեցողական կեանքի խտացման, բազմաթիւ մարդկանց կատարելութեան փնտրումների եւ այդ ժամանակաշրջանի հոգեւոր իդէալների: Գիրքը համարուել է հրաշագործ եւ բժշկարար զօրութիւն ունեցող, ուստիեւ գրքի հետ կապուած են մարդկային կեանքի զարմանալի վերափոխումների բազմաթիւ պատմութիւններ: Սուրբ Գրքից յետոյ այն համարուել է մեծագոյն սրբութիւնը հայերի համար:

  «Մատեանը» բաւականին խիտ աստուածաբանական-խորհրդական բովանդակութիւն ունեցող աղօթագիրք է: Այն մեզ ներկայացնում է Աստծուց հեռացած մարդկային կեանքի ողբերգութիւնը եւ խոր ապաշխարութեան միջոցով Աստծուն միանալու ճանապարհը: Մարդու ազատագրումը եւ Աստուծոյ հետ միաւորումը գրքի հիմնական թեմաներն են: Սա թերեւս աղօթքի ոլորտում գրուած ամենահանճարեղ ստեղծագործութիւնն է: Այն միակողմանի դիմում չէ Աստծուն, այլ երկխօսութիւն երկնաւոր Հօր հետ, Ով անսահմանօրէն սիրում է Իր զաւակներին: Գրքում քանդւում են պահպանողական եւ քարացած բոլոր պատկերացում-պատնէշները, որոնք սահմանում են մարդու վերջաւոր վիճակը, մեղաւորութիւնը, ոչնչութիւնը եւ անսահման Աստծուն դիմելու՝ դրանցից բխող սահմանափակութիւնները: «Նարեկը» Աստուծոյ հետ զրոյցի զարմանալի ազատութիւն է:

  Աղօթքը մարդու հոգու ամենաբնական վիճակն է: Ինչպէս ֆի-զիկական մարմինը չի կարող ապրել առանց թթուածնի, այնպէս էլ մարդու հոգին` առանց աղօթքի: Աղօթքը հոգու շնչառութիւնն է: Աղօթում են բոլորը՝ անկախ նրանից՝ իրենք գիտակցում են դա, թէ ոչ: Ինչպէս բոյսերն են ուղղուած դէպի լոյսը, այնպէս էլ մարդկային հոգիները վերուղղուած են դէպի երկնայինը: Ըստ էութեան, իւրաքանչիւր իմաստակիր խօսք աղօթք է: Երբ մենք ասում ենք որեւէ բան եւ հաւատում, որ մեր ասածն ունի իմաստ, եւ ի վերջոյ այդ իմաստը կապուած է մի վերին իմաստի հետ, ապա մենք այդ խօսքի սիմվոլիզմի մէջ դնում ենք աղօթքի տարր: Բուն աղօթքը հաղորդակցութեան բարձրագոյն դրսեւորումն է, երբ մաքրւում են իմաստները, բառային տարածքները եւ կայանում է մաքուր հաղորդութիւնը իմաստի աղբիւրի հետ: Մարդու խօսելու կարողութիւնն, այս իմաստով, սրբազնագործութիւն է, որով մարմնաւորւում են մտքերը, ձեւաւորւում է անձեւը… Աստուծոյ Որդին մեզ ներկայանում է խօսքի սիմվոլիզմի մէջ` ցոյց տալով խօսքի բարձրագոյն բնոյթն արարչագործութեան մէջ. «Եւ Բանը Աստուած էր…. Եւ Բանը մարմին եղաւ….»:

  Գիրքը ցնցում է մարդուն եւ ցոյց է տալիս աղօթքի եւ ի վերջոյ հոգեւորի նշանակութիւնը մարդկային կեանքում: Առանց հոգեւորի գիտակցման՝ մարդկային կեանքը վերածւում է մեծագոյն աղէտի եւ անհեթեթութեան։ Մարդիկ յաճախ սա զգում են, սակայն չգիտեն, թէ լուծումը որ հարթութեան մէջ է: Նարեկացու մատեանը` որպէս մարդկային ողբերգութեան խորագոյն պատկեր, հնարաւորութիւն է ընձեռում մեզ մեր կատարելութեան վերընթացը սկսել մեր էութեան խորքից` վերացնելով մեր կեանքի խաթարումների խորքային պատճառները, եւ Աստուծոյ հետ հաղորդակցութիւնը փնտրել ոչ թէ հեռաւոր անորոշութեան մշուշում, այլ մեր մէջ` մեր ներքին տաճարում: Ինչպէ՞ս. աղօթքո՛վ: Ըստ սբ Գրիգորի` աղօթքը սրտի ներքին զոհասեղանի վրայ մատուցուող բանական պատարագն է, որը պէտք է մատուցուի մեր հոգու ողջ պարարտութեամբ եւ զօրութեամբ: Մեր զոհաբերութիւնն ընդունելի է, եթէ այն անկեղծ եւ ամբողջական է: Մենք պէտք է կատարելապէս մեզ ընծայաբերենք Աստծուն: Իսկ երբ Աստուած ընդունում է մեզ, այնժամ մենք Նրանն ենք: Աղօթքի զոհաբերութեամբ մենք դառնում ենք իսկապէս Մարդ` Աստուծոյ պատկերով եւ նմանութեամբ:

  Նարեկացու հասցէին հնչել են մեղադրանքներ: Պատճառներից առաջինը թերեւս այն է, որ կանոնագիտական եւ դաւանաբանական մեղադրանքներ են եղել նրա հայր Խոսրով Անձեւացու եւ նրա ուսուցիչ Անանիա Նարեկացու նկատմամբ, ովքեր եղել են Ժ դարի հայ աստուածաբանական մտքի ամենալուսաւոր դէմքերը: Միւս պատճառը, ըստ երեւոյթին, եղել են Նարեկացու ենթադրեալ հոգեւոր կապերը այդ ժամանակների նշանաւոր այլադաւան հոգեւորականների հետ կամ յարգալից վերաբերմունքընրանց հանդէպ: Երրորդ եւ հիմնական պատճառը նրա ստեղծագործութեան իւրայատուկ ազատութիւնն է, որը սասանում էր եկեղեցական միջավայրում բուն դրած պահպանողական կաշկանդումների հիմքերը:

  Գրքի նկատմամբ միանշանակ վերաբերմունք չի եղել: Այն դիւրընկալելի չէ եւ մարդուց պահանջում է որոշակի ճիգեր: Ակտիւօրէն գործածուել է վանական միջավայրում` սահմանելով հոգեւոր ձգտումների եւ ներքին արուեստի բարձրագոյն չափանիշներ: Աշխարհիկ շրջանակներում մարդիկ յաճախ, այն չկարդալով, տառացիօրէն հաւատացել են նրա տարաբնոյթ զօրութիւններին` երբեմն ցուցաբերելով ակնյայտ կռապաշտութեան եւ մոգութեան տարրեր: Շուրջ հազար տարի հայ ժողովուրդը մտել է այս գրքի հետ ուղղակի կամ անուղղակի իւրայատուկ երկխօսութեան մէջ` վերածելով այս գիրքը հոգեւոր ինքնութեան մի իդէալի: Երկրաւոր իրողութեան տառապանքների մէջ գտնուող ժողովուրդն իր ինքնութեան աղբիւրը սկսել է տեսնել հոգեղէն ոլորտում: Այսօր գրքի մէջ ներթափանցելու համար կան քաղաքակրթական դժուարութիւններ, քանի որ հոգեւոր փնտրումի եւ կատարելութեան իդէալը գերիշխող չէ: Սակայն գիրքը չի դադարում առանցքային դեր ունենալ հայ ժողովրդի համար:

  Գրքում չի գործածւում «Հայաստան» կամ «հայ» բառը: Հեղինակն ասում է, որ ստեղծագործութեան բնոյթն անանձնական է, այն ամբողջ աշխարհի բոլոր փնտրող մարդկանց հաւաքական ձայնն է` ուղղուած առ Աստուած: Միւս կողմից՝ նա նաեւ ասում է, որ գրքի հեղինակը ոչ թէ ինքն է, այլ Աստուած, այսինքն՝ գիրքը մարդկային փնտրումների աստուածային արձագանքն է: Եւ այդ արձագանքը լսելի է: Հեղինակը նաեւ մարգարէանում է, որ մարդիկ աշխարհի տարբեր ծագերից այդ գրքով դիմելու են Աստծուն: Այսօր դա կատարւում է. գիրքը թարգմանւում է բազմաթիւ լեզուներով` դառնալով համամարդկային սեփականութիւն: Կապ չունի` լաւ, թէ վատ թարգմանութիւն է կատարուած, ասուածի համաշխարհայնութիւնը յաղթահարում է կատարման թերութիւնը եւ լեզուամշակութային պատնէշները: Այսօր էլ աշխարհի տարբեր անկիւններում գիրքն աղբիւր է զարմանալի բացայայտումների եւ վերափոխումների:

  Անկասկած, Հռոմի Եկեղեցու կողմից Նարեկացուն վարդապետ հռչակելը առիթ կը դառնայ «Մատեանի» նոր թարգմանութիւնների, ուսումնասիրութիւնների եւ մեկնաբանութիւնների: Այս ամէնն իր հետ բերելու է մարդկային աղաւաղումներ: Նարեկացու ճոխութիւնը երբեմն շեղում է հոգեւոր անորոշութիւնների մէջ թափառողներին: Այո՛, «Մատեանը» ե՛ւ բարձրագոյն խօսք է, ե՛ւ մտածողութիւն, ե՛ւ աստուածաբանութիւն, ե՛ւ փիլիսոփայութիւն եւն: Բայց պէտք է յիշել, որ այդ ամէնը արդիւնք է հզօրագոյն հոգեւոր ապրումի: Տաճար պէտք է մտնել դռնով: Տաճար թափանցելու մնացած ճանապարհները պարսաւելի են: Այս գիրք-տաճարի դուռը աղօթքն է: Այդպէս է պնդում հեղինակը: Մարդկութիւնը հնարաւորութիւն է ստանում այս կենդանի աղօթագրքով առաջնորդուելու: Սակայն նախ եւ առաջ մենք՝ այս «Մատեանը» պահպանողներս եւ փայփայողներս, կարիք ունենք իսկապէս բացելու այս գիրքը եւ Աստուծոյ հետ խօսելու:

• Տ. Մեսրոպ քհն. Արամեան