Թռիչք անդունդի վրայով

Մուտք

Նախորդ երկու հրապարակումներս («Առաքելութիւն, որ միաւորում է բոլորիս», «Առաւօտ», մարտի 4, 2015, http://www.aravot.am/2015/03/04/547499/, եւ «Արժէքներ», tert.am կայք, մարտի 16, 2015, http://www.tert.am/am/news/2015/03/16/mesrop-aramian/1618351) եւ սոյն յօդուածը հրաւէրներ են մտածելու կրթութեան հիմնախնդիրների շուրջ: Անընդհատ վերափոխուող աշխարհում մենք կարիք ունենք յստակեցնելու եւ հասկանալու, թէ ինչ մարտահրաւէրների առջեւ է կանգնած ժամանակակից կրթութիւնը եւ որոնք են հայկական դպրոցի զարգացման ճանապարհն ու հեռանկարը: Որպէս մարդու իրագործման ճանապարհ՝ կրթութիւնը բոլորիս առաքելութիւնն ու սպասաւորութիւնն է: Այն կարող է արդիւնաւէտ լինել, եթէ մենք պատրաստ ենք խորքային քննարկումների եւ ունենք վերափոխման նախանձախնդրութիւն:
Գիտելի՞ք, թէ տեղեկատւութիւն
Ընդունուած է կարծել, թէ գիտելիքի հասարակական սպասաւորը կրթութիւնն է: Այսինքն` կրթական հաստատութիւնները գիտելիքի ձեւաւորման հիմնական դարբնոցներն են, եւ սովորողներն այնտեղ ձեռք են բերում անհրաժեշտ գիտելիքներ: Մարդիկ յաճախ ճիգ ու ջանք չեն խնայում իրենց երեխաներին կրթելու համար, սակայն, համեստ բացառութիւններով, հետամուտ չեն լինում պարզելու, թէ արդեօք կրթութիւնը համապատասխանո՞ւմ է իր առաքելութեանը եւ նպատակներին: Ժամանակակից աշխարհում կրթութեան սահմանները անընդհատ ընդարձակւում են եւ դուրս գալիս աւանդական ինստիտուցիոնալ պատկերացումների ծիրից: Տեղեկատուական հոսքերի խաչմերուկում յայտնուած մարդը սկզբունքային կողմնորոշման կարիք ունի, թէ ինչ կարող է ակնկալել սովորելու աւանդական միջավայրերից: Եթէ կրթական հաստատութիւնները չկարողանան վերասահմանել իրենց ինքնութիւնը, ապա հետզհետէ փլուզուելու է նրանց նկատմամբ հասարակական վստահութիւնը:
Նախեւառաջ գիտելիքը պէտք է սահմանազատել գիտելիքի մասին սխալ պատկերացումներից: Օրինակ` գիտելիքը շատերի կողմից ակնյայտօրէն շփոթւում է տեղեկատւութեան հետ: Սակայն, ինչպէս սերմը դեռ բերք չէ, եւ տան ճանապարհի սկիզբը դեռ տունը չէ, այնպէս էլ տեղեկատւութիւնից մինչեւ գիտելիք հսկայական տարածք կայ անցնելու: Գիտելիքը արգասիքն է մարդու ամենաբարձր գործառոյթի` ճանաչողութեան, եւ մի իւրայատուկ սինթեզ է մտածողութեան ու ապրումի, տեղեկատուական ազդեցութիւնների ու ներքին ամրագրումների, մշակութային պատկերացումների եւ սեփական փորձառութեան: Իսկ դպրոցը՝ որպէս մարդու հիմնական կրթութեան եւ ձեւաւորման համակարգ, արդեօ՞ք ծառայում է գիտելիքի ձեւաւորմանը, թէ՞ անպտուղ տեղեկատւութեամբ ծանրաբեռնում է սովորողին: Դպրոցը տեղեկատուական բա՞նտ է, ուր որոշակի ժամանակով, անստոյգ նպատակներով, արգելափակում ենք երե-խաներին, թէ՞ ստեղծագործութեան, ազատութեան, նորի բացայայտման եւ հոգու ներդաշնակութեան միջավայր: Զաւեշտական է, բայց շատ դպրոցներ թէ՛ իրենց բովանդակութեամբ, թէ՛ իրենց ճարտարապետութեամբ բանտեր են յիշեցնում, ուր կարծրատիպերով կա¬ղապարում են սովորողների գիտակցութիւնը եւ պատրաստում ցկեանս մտածելակերպային բանտարկեալ լինելու:

Ազատութիւն եւ ստեղծարարութիւն

Ճանաչողութիւնը ազատարար է: Այս է ազդարարում Քրիստոսի խօսքը. «Եւ կը ճանաչէք ճշմարտութիւնը, եւ ճշմարտութիւնը կ’ազատի ձեզ»: Սա նախ նշանակում է, որ ճանաչողութեան վեկտորն ուղղուած է դէպի ճշմարտութիւնը, եւ երկրորդ՝ որ ճանաչողութեան արդիւնքը, այսինքն՝ գիտելիքը, ազատագրում եւ լուսաւորում է մարդուն: Ազատագրում է բազմաթիւ բաներից` տգիտութեան խաւարից, անորոշութեան վախից, զգացական խաբկանքներից եւն: Հետեւաբար կրթութեան նպատակը ճշմարտութեանը հետամուտ եւ ազատ մարդ ձեւաւորելն է, ով ունի ճանաչողութեան ճանապարհով անցնելու քաջութիւն, յանուն ճշմարտութեան պայքարելու հոգի եւ ազատագրման նախանձախնդրութիւն: Միայն այսպէս կարելի է ձեռք բերել հաւաստի գիտելիքներ եւ ոչ թէ իմացական խաբկանքներ:
Անշուշտ, շատ բաներ մենք ստանում ենք մշակութային ժառանգութեամբ: Մենք պէտք է շնորհակալ լինենք մեր հայրերին իրենց աւանդած գանձերի համար: Բայց նաեւ պէտք է զգուշանալ սեփական մշակոյթի կրաւորական սպառողի հոգեբանութիւնից: Կարեւոր է տեսնել սեփական ինքնութեան էութիւնը եւ հասկանալ աւանդների իմաստները: Եթէ մաքրենք մեր տեսողութիւնը, ապա կը տեսնենք, որ այն ամէնը, ինչ ստացել ենք, արդիւնք է հոգու ազատութեան եւ արարման, վեհութեան ու փայլատակումների, պայքարի ու նուիրումի: Այդ ամէնը մերն է, եթէ ունենք հոգին, եւ այդ ամէնով աղքատ ենք, եթէ չունենք հոգին: Անցեալի հարստութիւններին կարող ենք հաղորդակցուել, եթէ ունենք արարման հոգի եւ շարժւում ենք ճշմարտութեան ազատարար ճանապարհով:
Ազատութիւնը սահմանների յաղթահարումն է: Այս առումով ճանաչողութեան արդիւնքը` ճշմարիտ գիտելիքը, բացազատում է դէպի անսահմանութիւնը եւ հաղորդակցութիւն է յաւերժի հետ: Այն, ինչ չգիտենք, այլեւս սարսափելի չէ, եթէ մենք բռնել ենք ճանաչողութեան եւ արարման ճամփան: Անյայտը դառնում է մարտահրաւէր: Բախի երաժշտութեան առջեւ ժամանակի յաղթարշաւը կանգ է առնում: Նարեկացու աղօթքի համար տիեզերքն այլեւս անսահման չէ: Ժամանակակից գիտական պատկերացումները յեղաշրջել են չափի ու սահմանի, մասի ու ամբողջի մասին դարերով ամրապնդուած կարծիքները. ամենափոքր տարրական մասնիկն ամենուր ներկայ է տիեզերական անեզրութեան մէջ եւ ոչ մաս ունի, ոչ էլ չափ: Իսկ ամբողջը ոչ թէ մասերի համադրութիւն է, այլ էապէս նոր վիճակ:

Առաքինութիւնները որպէս գիտելիքի հիմք

Ճանաչողութիւնը եւ բարոյականութիւնը անբաժանելի ուղեկիցներ են: Յատկապէս երբ մենք խօսում ենք կրթութեան ճանապարհի մասին: Առաքինութիւնները մարդու ճանաչողութեան հիմնարար ազդակներն են: Դէպի ճշմարտութիւն ընթանալու համար մեզ պէտք է իմաստութիւն, որպէսզի տեղեկատուական տարափը իմաստների հետ չշփոթենք եւ գործով արդիւնաւորենք գիտելիքը: Մեզ պէտք է արիութիւն, որպէսզի անհունը գրկելուց չերկնչենք: Մեզ պէտք է ողջախոհութիւն, որպէսզի զգացական աղմուկի մէջ հաւաքենք ինքներս մեզ եւ լսենք յաւիտենութեան ու ներդաշնակութեան նուրբ ձայնը: Մեզ պէտք է արդարութիւն, որպէսզի ազնուօրէն գնահատենք ինքներս մեզ եւ դիմացինին` մարդու մէջ տեսնելով Աստծուն եւ ինքներս մեզ: Հաւատքը հիմքն ու վստահութիւնն է անբովանդակելին բովանդակելու, անսահմանելին սահմանելու, պահի մէջ յաւերժութիւնը ճաշակելու: Յոյսը գալիքի ներկայութիւնն է եւ ժամանակի սանձումը: Սէրը բարիքների լրումն է, կեանքի ամբողջութիւնը եւ Աստուծոյ հետ միաւորումը:

Լեզու եւ լեզուամտածողութիւն

Մարդը բանական, այսինքն՝ խօսքով օժտուած էակ է, եւ խօս-քը մարդու բարձրագոյն կարողութիւնն է եւ ճանաչողութեան հիմնական գործիքը: Ըստ քրիստոնէական աստուածաբանութեան` Ինքն Աստուած մեզ յայտնւում է որպէս Խօսք. «Սկզբում Խօսքն էր, եւ Խօսքը Աստուծոյ մօտ էր, եւ Աստուած էր Խօսքը»: Այսինքն` խօսքը աստուածայինի ներկայութիւնն է մարդու մէջ: Հետեւաբար լեզուն մարդկային ինքնութեան հիմքն է: Բանաւոր եւ գրաւոր խօսքը, լեզուամտածողութիւնը եւ լեզուարուեստը ցուցիչներն են մեր ով լինելու: Իսկ կրթութեան գլխաւոր առաքելութիւնը սովորողի խօսքի կարողութեան զարգացումն ու կատարելագործումն է, ընդհանուր առմամբ` լեզուական մշակոյթի ձեւաւորումը: Սակայն ինչպէ՞ս ենք այսօր մենք խօսում կամ գրում: Ինչպէ՞ս ենք տրամախօսում եւ հիմնաւորում: Ո՞ւր են մեր խօսքի գեղեցկութիւնը եւ ներդաշնակութիւնը: Հետզհետէ լեզուն հոգեզրկւում է, բանաւոր աղմուկը դառնում է գերիշխող, եւ մենք հրաժեշտ ենք տալիս խօսքի երաժշտութեանը: Խնդիրը համալիր եւ ամբողջական լուծում է պահանջում: Հասարակութիւնը պէտք է արժեւորի խօսքը, իսկ կրթութիւնը պէտք է թօթափուի կաղապարային մօտեցումներից եւ չոր կանոնապաշտութիւնից: Մենք կարիք ունենք հասկանալու, որ լեզուն կենդանի էկոհամակարգ է, եւ սովորողի համար որոշիչ է, թէ ի՛նչ ենք իրեն տալիս համեմատութիւնների մեծ ընտրանի ունեցող կեանքում:

Կրթութեան առանցքը կամ իմաստների միջուկը

Մի կարեւոր հարցադրում եւս. ինչի՞ շուրջ է հաւաքուած այս-օր կրթութիւնը մեզանում եւ առհասարակ: Հետզհետէ աւելանում է տեղեկատւութեան ծաւալը: Առարկաները մասնատում են մարդու գիտակցութիւնը, եւ մարդը կորցնում է ամբողջութեան գիտակցութիւնը: Մենք մոլորւում ենք մանրամասների մէջ եւ կորցնում մեծ պատկերի զգացողութիւնը: Գիտակցութեան պառակտման այս անկասելի գրոհը կարող է լուրջ հետեւանքներ ունենալ, եւ մարդը կարող է վերջնականապէս կորցնել երջանկութեան զգացողութիւնը: Բայց բոլորս ուզում ենք եւ պատրաստ ենք ոչինչ չխնայել, միայն թէ մեր երեխաները երջանիկ լինեն: Ուրեմն բոլորս կարիք ունենք հասկանալու, թէ որոնք են կրթութեան առանցքը, իմաստաբանական միջուկը եւ ընդհանրացնող գործառոյթը: Դարերով այդ առանցքը եղել է փիլիսոփայութիւնը: Մարդիկ սովորել են տարբեր առարկաներ, բայց միշտ ունեցել են ընդհանրացնելու եւ իմաստասիրելու գործիքներ: Դժուար է անգամ գնահատել, թէ ինչ կորցրեց կրթութիւնը, երբ հրաժարուեց իմաստակենտրոնութիւնից եւ իմաստասիրութիւնից: Կարողացա՞ւ գտնել մի արժանի բան, որ կը փոխարինէր Պլատոնի երկխօսութիւնները: Միանշանակ` ոչ:

Անելիքներ

Ժամանակն է վերաիմաստաւորելու կրթութիւնը: Առարկայա-կան ծրագրերը կարիք ունեն լուրջ վերանայման եւ բեռնաթափման, իսկ կրթութեան գիտելիքային վեկտորը պէտք է ուղղուած լինի դէպի բարձր մտածողական հմտութիւնների զարգացումը եւ ստեղծարարութիւնը (այս մասին միայն խօսում ենք, եւ էական տեղաշարժ չկայ): Սովորողի բարոյական աճն ու զարգացումը պէտք է դրուած լինի կրթութեան հիմքում, եւ կրթական ծրագիրը պէտք է յստակօրէն սահմանի սովորողի բարոյական վերջնարդիւնքները եւ ունենայ դրանց հասնելու մանրազնին քարտէզագրուած ճանապարհ: Հարկ է հիմնովին վերանայել լեզուի ուսուցման ծրագրերը եւ լեզուամտածողութեան զարգացումը դարձնել կրթութեան ռազմավարութիւն: Գիտելիքի բազմազանութեան եւ տարամիտումների պայմաններում կենսական անհրաժեշտութիւն է միջառարկայական կապերն ամրապնդող եւ ընդհանրացնող իմաստակենտրոն միջուկի եւ ճանաչողական առանցքի ձեւաւորումը:

Վերջաբան

Առանց բացարձակ պնդումներ անելու յաւակնութեան փորձեցի մատնանշել մի շարք կարեւոր անելիքներ` հասկանալով, որ գործողութիւնների ցանկն ընդարձակելի է: Մի բան յստակ է, որ կրթութիւնը կենդանի իրողութիւն է եւ կարիք ունի անընդհատ վերանայման: Ոչ անցեալի պատրանքները, ոչ էլ ապագայի չհիմնաւորուած վստահութիւնը մեզ լաւ արդիւնքի չեն բերի: Թէ անցեալը, թէ ապագան մարտահրաւէրներ են: Յետեւում բացթողումների, իսկ առջեւում հնարաւորութիւնների անդունդներ են: Այն, ինչ ունենք, ներկան է, որը կարող է դառնալ պտղաբեր հարթակ՝ թռչելու անդունդների վրայով:

• Տ. Մեսրոպ քհն. Արամեան